Przemoc najczęściej kojarzy się z agresją fizyczną – szarpaniem, biciem, naruszeniem integralności cielesnej. Nie mamy problemów, aby rozpoznać taką formę znęcania, ponieważ najczęściej pozostawia ona ślady. Tymczasem przemoc psychiczna wcale nie jest prosta do stwierdzenia, a ponadto jej ofiary czasami nie zdają sobie sprawy z tego, że w ich domu, w szkole albo pracy przebywa oprawca psychiczny. Jak rozpoznać przemoc emocjonalną i jak radzić sobie ze znęcaniem psychicznym?

Przemoc psychiczna - definicja

Przemoc psychiczna (innymi nazwami na to zjawisko są agresja psychiczna i przemoc emocjonalna) to forma przemocy, która przejawia się jako:

• agresja werbalna (przykłady to wyzwiska, poniżanie, upokorzenie przy innych osobach),
• powtarzające się nękanie psychiczne,
• słowny szantaż,
• manipulacja i kontrola w związku,
• lekceważenie kogoś,
• groźby,
• inwigilacja,
• wywieranie presji czy brak szacunku (przykłady to umyślne niszczenie komuś ważnych dla niego przedmiotów, poniżanie w obecności osób trzecich).
  

Polski kodeks karny za przemoc uznaje zarówno agresję fizyczną, jak i gnębienie psychiczne. Sprawca, który dopuszcza się znęcania pod postacią wyzwisk czy gróźb, musi liczyć się z możliwości pozbawienia wolności. Niestety jednocześnie niektóre formy przemocy psychicznej są trudne do udowodnienia, a ofiara nie ma na nie dowodów np. w postaci zeznań świadków, SMS-ów czy e-maili. Warto jednak pamiętać, że pomimo braku materialnych śladów, przemoc psychiczna to wszystkie takie zachowania, które sprawiają, że drugi człowiek odczuwa lęk, napięcie, wyraźny spadek samopoczucia, strach o swoje zdrowie czy objawy somatyczne.

Znęcanie psychiczne – przykłady

Znęcanie psychiczne ma wiele różnych odsłon. Tak, jak w przypadku przemocy fizycznej, molestowanie psychiczne może przybrać liczne formy sprawiania komuś cierpienia.

Brak szacunku

Przemoc psychiczna w związku czy w miejscu pracy może przejawiać się jako brak szacunku, czyli takie działanie, które ma na celu pozbawienie drugiej osoby wiary w to, że jest wartościowym człowiekiem. Ostentacyjne okazywanie pogardy, np. pod postacią niszczenia rzeczy albo wyzwisk, z czasem może doprowadzić do zaniżenia samooceny u ofiary i poczucia, że do niczego się nie nadaje. Niestety przemoc psychiczna w szkole czasami także przybiera taką formę, przez co dzieci czują się poniżone i bezwartościowe.

Izolacja od innych ludzi

Znęcanie psychiczne nad rodziną albo przemoc emocjonalna w związku czasami są zupełnie niezauważone przez otoczenie. Dzieje się tak chociażby wtedy, gdy sprawca zaczyna izolować członka rodziny od innych osób. Może to robić za pomocą gróźb, zastraszania czy wyzwisk. Osoba izolowana czuje strach przed rozmową z kimś spoza rodziny, przestaje kontaktować się ze znajomymi czy bliskimi osobami, a nawet całkowicie unika wychodzenia z domu. Należy pamiętać, że celowe doprowadzenie do izolacji członka rodziny to przemoc domowa.

Chorobliwa zazdrość

Izolowanie czasami wynika z patologicznej zazdrości jednego partnera o drugiego. To taka przemoc psychiczna w małżeństwie czy związku, gdy partner jest chorobliwie zazdrosny i oskarża drugą osobę o zdradę. W tym przypadku pojawiają się szantaż emocjonalny i manipulacje, które mają na celu przekonać partnera, że zazdrość wynika z głębokiego i prawdziwego uczucia. Patologiczne odczuwanie zazdrości może wiązać się z zespołem Otella, czyli tzw. alkoholową psychozą objawiającą się nieustającymi podejrzeniami o niewierność. Zdarza się też obustronna agresja w związku wywołana nadmierną zazdrością.

Przemoc słowna

Przemoc słowna to jedna z najczęściej występujących form nękania psychicznego. Wyzwiska czy groźby są takimi metodami dręczenia, które charakteryzują zarówno przemoc psychiczną w rodzinie, jak i przemoc psychiczną w pracy czy w szkole. Agresorem, który używa obelg i słownego zastraszania może stać się każdy – rodzic, współpracownik, nauczyciel, kolega z ławki. Sprawca w ten sposób przejmuje kontrolę nad ofiarą. Upokarza ją, pozwala jej wierzyć, że jest “głupia”, “beznadziejna”, “brzydka”, “pozbawiona wartości”, “leniwa” (lista wyzwisk potrafi być długa), co z czasem prowadzi u ofiary do izolowania się od ludzi czy wycofania z dotychczasowych aktywności.

Groźba przemocy fizycznej

Nietrudno wyobrazić sobie strach, jaki musi czuć ofiara, która każdego dnia otrzymuje dziesiątki wiadomości z groźbami dotyczącymi pobicia, zniewolenia albo przemocy seksualnej. Groźby zranienia mogą działać równie krzywdząco co sama przemoc fizyczna. Cel jest podobny – ofiara ma cierpieć, bać się i poddawać kontroli. Ta forma przemocy psychicznej często pozostawia ślady właśnie w postaci wiadomości elektronicznych. Jednak nie zawsze tak się dzieje – agresor może znęcać się psychicznie tylko w bezpośredni sposób, twarzą w twarz.

Przemoc psychiczna wobec dziecka

Czasami przemoc psychiczna w domu nie dotyczy partnerów albo małżeństwa, a dzieci. Rodzice mogą dopuszczać się znęcania w postaci obrażania czy nadmiernego kontrolowania. Znęcanie psychiczne nad dzieckiem przez matkę, ojca albo rodzeństwo jest silnym czynnikiem stresowym, który w przyszłości może prowadzić do rozwoju poważnych zaburzeń zdrowia psychicznego – zaburzeń lękowych, zaburzeń nastroju (np. depresji) czy też zaburzeń osobowości. Dlatego bardzo ważne jest natychmiastowe wsparcie ze strony dalszej rodziny, szkoły lub instytucji państwowych oraz działanie na rzecz przywrócenia emocjonalnego bezpieczeństwa dziecku.

Oznaki, że ktoś jest ofiarą przemocy psychicznej

Nie ma uniwersalnej reakcji na przemoc. Każda osoba doświadczająca znęcania psychicznego może przejawiać inne objawy i problemy. Relacje poszkodowanych osób pozwalają jednak stworzyć listę najczęściej występujących oznak, że jest się ofiarą przemocy psychicznej. Należą do nich:

• wstyd (np. przed rodziną pochodzenia, współpracownikami),
• wycofanie z dotychczasowych aktywności i izolowanie się,
• wahania nastroju,
• zmiana zachowania,
• lęk i niepokój,
• bezsenność,
• skutki somatyczne, np. bóle głowy i brzucha.
  

Dręczenie psychiczne może ponadto prowadzić do poważnego zaburzenia, jakim jest zespół stresu pourazowego objawiający się licznymi utrudniającymi codzienne życie zachowaniami. Należą do nich koszmary senne, podwyższona czujność, przerażające myśli, wycofanie emocjonalne, powracanie do traumatycznych wydarzeń w postaci tzw. flashbacków.

Skutki przemocy psychicznej

Ślady, które pozostawia po sobie przemoc psychiczna, są często dużo trwalsze niż skutki jednorazowej agresji fizycznej, a ponadto warto pamiętać, że niemal każdej przemocy fizycznej towarzyszy znęcanie psychiczne. Ofiara przemocy domowej lub emocjonalnej czasami racjonalizuje to trudne zjawisko i próbuje zrozumieć agresora, ale to nie znaczy, że nie doświadcza cierpienia. Zniewolenie psychiczne bywa tak silne, że trudno nawet przed sobą przyznać się, że rodzic, partner czy inna bliska osoba może dopuszczać się przemocy.

Poczucie winy

Długotrwałe niszczenie psychiczne prowadzi do odczuwania poczucia winy. Ofiara ma wrażenie, że to jej działania albo cechy muszą być przyczyną doświadczania przemocy. Nie widzi tego, że sama jest osobą poszkodowaną i że nie ma żadnego wpływu na to, czy ktoś stosuje wobec niej znęcanie psychiczne. Objawy związane z poczuciem winy mogą być tak silne, że ofiara postanawia całkowicie odciąć się od przyjaciół czy rodziców. Wstydzi się swojej sytuacji.

Niska samoocena

Samoocena to postawa wobec samego siebie zbudowana na podstawie własnych doświadczeń w świecie i z innymi ludźmi. Wpływają na nią nasze postępowanie, relacje interpersonalne, działania wobec osób trzecich. Jeśli codzienność naznaczona jest przemocą, wówczas ofiara ma poczucie, że zawodzi – nie potrafi się obronić, myśli, że jest słaba i nie ma wartości. Spada jej samoocena, a co z tym związane spada także energia do życia i odczuwanie radości. Tak działa chociażby znęcanie psychiczne nad dzieckiem. Przykłady oznak niskiej samooceny to unikanie znajomych, niemożność podejmowania wyzwań i odczuwanie niepokoju.

Depresja i próby samobójcze

Niestety nękanie psychiczne może prowadzić do bardzo poważnych skutków, również zagrażających życiu takich jak depresja czy myśli samobójcze. Należy pamiętać, jak tragicznie może zakończyć się przemoc psychiczna. Objawy to nie tylko izolacja od innych czy niskie poczucie własnej wartości, ale także zaburzenia lękowe, depresja, a nawet myśli i próby samobójcze. Nie trzeba doświadczyć przemocy na własnej skórze, by móc wyobrazić sobie przez co przechodzi ofiara – zmęczona psychicznie i bezsilna wobec sprawcy może mieć zawężone myślenie i nie umieć znaleźć innego rozwiązania swojej sytuacji jak samobójstwo.

Rozwój emocjonalny i intelektualny w przypadku dzieci

Nieustanne wyzwanie dziecka, odbieranie mu poczucia bezpieczeństwa, grożenie i kontrolowanie może prowadzić do poważnych zaburzeń rozwoju. Dzieci, które doznają znęcania psychicznego ze strony rodziny, nauczycieli albo rówieśników, przestają wierzyć w siebie, mają problemy z pamięcią i koncentracją, są osamotnione i zamykają się w sobie. Ma to negatywny wpływ na zdobywanie wiedzy, nawiązywanie nowych kontaktów i rozwijanie inteligencji emocjonalnej.

Jak udowodnić znęcanie psychiczne?

Zgłoszenie nękania psychicznego nie jest dla ofiary prostym krokiem. W niektórych miejscach nadal pokutuje przekonanie, że o rzeczach, które dzieją się w domu, nie powinno się mówić. Dodatkowo w przypadku najmłodszych sprawa jest jeszcze bardziej skomplikowana, ponieważ dzieci z rodzicami łączy relacja zależności.

Ofiary mogą uzyskać realną pomoc, np. w fundacjach, na policji czy w instytucjach państwowych. Jedną z form, by radzić sobie z oprawcą w domu, jest tzw. niebieska karta, czyli specjalna procedura, która ma na celu zapewnienie ochrony osobie doświadczającej przemocy w rodzinie.

Dowody, które może zbierać ofiara, aby udowodnić stosowanie wobec niej przemocy to:

• dokumentacja medyczna od psychiatry, zaświadczenie od psychologa/psychoterapeuty,
• nagrania (np. awantur, wyzwisk),
• wiadomości SMS-owe i e-mailowe (najlepiej przechowywać je na wirtualnym dysku zabezpieczonym hasłem albo drukować i przechowywać np. u przyjaciółki),
• zeznania świadków.
  

Rezultat w sądzie nigdy nie jest pewny, ale dobrą wiadomością jest to, że rośnie społeczna i prawna świadomość dotycząca agresji słownej i coraz więcej osób, także w organach ścigania, zdaje sobie sprawę, czym jest przemoc psychiczna. Przykłady znęcania emocjonalnego są opisywane w czasopismach, książkach czy Internecie, dzięki czemu ofiary zdobywają wiedzę o tym, jak udowodnić przemoc.

Znęcanie psychiczne – jak się bronić?

Obrona przed oprawcą i odzyskanie równowagi psychicznej to najważniejsze działania, które może podjąć ofiara przemocy, jednak nigdy nie powinna tego robić sama. Aby poradzić sobie emocjonalnie i fizycznie z doświadczeniem przemocy, potrzebne są inne osoby – rodzina, przyjaciele czy psycholog. Bardzo ważna jest także psychoterapia, najlepiej z osobą, która specjalizuje się w interwencji kryzysowej i wspieraniu osób doświadczających przemocy. Terapia pomaga przejść przez proces rozstania z partnerem i wspiera w zaprzestaniu obwiniania się.

Nie da się kontrolować każdego aspektu – zachowanie osoby wychodzącej z przemocowego związku może być chwiejne, dlatego właśnie niezbędne jest wsparcie bliskich osób, które będą pomagały trwać w decyzji o podjęciu leczenia i rozpoczęciu wolnego od przemocy życia.

Biorąc pod uwagę statystyki, to kobieta jest częściej ofiarą przemocy niż mężczyzna, ale to nie znaczy, że mężczyźni i chłopcy nie doznają przemocy psychicznej. Powinni oni zostać otoczeni taką samą troską i równie szeroko zakrojonym wsparciem co kobiety.

Przemoc psychiczna to poważny problem w rodzinach, miejscach pracy oraz szkołach. Choć upokorzenia, groźby czy wyzwiska nie zostawiają fizycznych śladów, to powodują emocjonalne i psychiczne problemy, które często zostają z ofiarą na całe życie. Dlatego tak ważne jest, aby coraz częściej i głośniej mówić o formach i skutkach przemocy psychicznej. Dzięki temu społeczeństwo dowie się, czym jest znęcanie, ale także jak sobie z nim radzić – prawnie i psychicznie.