W obecnych czasach obserwujemy wzrost popularności konsumpcyjnego podejścia do życia, które jest jedną z głównych przyczyn zakupoholizmu. Wiąże się to w dużej mierze z możliwością zakupów online, wieloma promocjami czy wyprzedażami, często stanowiącymi pokusę, której nie jesteśmy w stanie się oprzeć. 

Szybki rozwój cywilizacji na przestrzeni ostatnich kilku dziesięcioleci niewątpliwie wpłynął na zmiany w funkcjonowaniu człowieka. Dostęp do pozytywnych bodźców spowodował, że częściej pobudzamy swój tzw. układ nagrody w mózgu. U części osób może prowadzić to do utraty kontroli oraz innych symptomów uzależnienia, ponieważ utrata kontroli bezpośrednio wiąże się z powstawaniem nałogów.

Zwykle o uzależnieniach myślimy w kontekście różnego rodzaju substancji, jednak coraz częściej mają one również podłoże behawioralne. Uzależnienia behawioralne to zaburzenia niezwiązane bezpośrednio z przyjmowaniem substancji psychoaktywnych, ale z wykonywaniem określonych czynności, przy jednoczesnym poczuciu braku kontroli nad tym, co robimy (Rowicka, 2005).

Czym jest zakupoholizm?

Zmiany współczesnego świata związane z tzw. konsumpcjonizmem mają znaczący wpływ na nasze funkcjonowanie i sprzyjają powstawaniu uzależnień. Jednym z tych uzależnień jest właśnie zakupoholizm, charakteryzujący się kompulsywnym i niekontrolowanym kupowaniem. Szacuje się, że problem ten może dotyczyć aż 10% populacji osób dorosłych (CBOS, 2012).

Kompulsywne zakupy odznaczają się się nadmiernymi lub słabo kontrolowanymi impulsami związanymi z wydawaniem pieniędzy, co prowadzi do negatywnych konsekwencji w życiu jednostki (Black, 2007). Zachowania te chwilowo redukują specyficzne napięcie, obniżają złe samopoczucie czy poprawiają obniżoną samoocenę. Zakupoholizm stanowi ważny problem społeczny, który z roku na rok narasta.

Wirtualny świat promocji

W obecnych czasach obserwujemy wzrost popularności konsumpcyjnego podejścia do życia, które jest jedną z głównych przyczyn zakupoholizmu. Wiąże się to w dużej mierze z możliwością zakupów online, wieloma promocjami czy wyprzedażami, często stanowiącymi pokusę, której nie jesteśmy w stanie się oprzeć. Strategie marketingowe takie jak „2 w cenie 1” czy „50% taniej” sprawiają, że zyskujemy złudne poczucie, że zaoszczędziliśmy sporo pieniędzy. W efekcie jednak często kupujemy wiele niepotrzebnych rzeczy. 

Dodatkowym czynnikiem wpływającym na rozwój zakupoholizmu jest coraz szybciej rozwijająca się reklama, a także zjawisko fast fashion, czyli konsumpcjonizm odzieżowy. Warto dodać, że ten ostatni jest jedną z przyczyn kryzysu klimatycznego.

Terapeutyczne zakupy?

Zakupy jako sposób spędzania wolnego czasu? Czemu nie. Dostarczają nam przecież krótkotrwałych gratyfikacji, a gratyfikacja to zawsze coś przyjemnego (Mukhopadhyay i Johar, 2009). Problem pojawia się w momencie, kiedy kupowanie staje się nadmierne i intensywne. W tym przypadku zakupy zaczynają być już motywowane chęcią pozbycia się napięcia oraz ucieczki od negatywnych emocji.

W sytuacjach, gdy traktujemy zakupy jako sposób na poprawę nastroju, narażamy się na niebezpieczeństwo uzależnienia na poziomie emocjonalnym. W trakcie zakupów może się bowiem pojawiać uczucie euforii, które pozwala niwelować negatywne emocje. Euforia taka jednak szybko znika i najczęściej zostaje zastąpiona poczuciem winy lub wstydem.

Shoppingowa fantazja?

Dla osób, u których występuje zakupoholizm, kupowanie jest pewną formą ucieczki w fantazje. Podwyższa to na chwilę ich samoocenę i polepsza nastrój, przy jednoczesnej redukcji odczuwanych uczuć (Gąsiorowska, 2001). Pozwala zatem przez chwilę poczuć się lepiej. Jak jednak łatwo się domyślić, długoterminowe konsekwencje są raczej negatywne – jak to przy uzależnieniach bywa.

Impulsywne czy kompulsywne?

Należy na tym etapie wprowadzić rozróżnienie między zakupy kompulsywnymi a impulsywnymi. Impulsywne zakupy zdarzają się od czasu do czasu każdemu z nas i najczęściej są one niezaplanowane. Możemy oprzeć się impulsywnym zakupom, jeżeli odsuniemy od siebie na chwilę pożądany produkt i przemyślimy jego zakup.

W przeciwieństwie do tego kompulsywne zakupy powodowane są przez impulsy, nad którymi nie mamy kontroli. Napięcie jest na tyle wysokie, że jedynie dokonanie zakupu może je usunąć (Faber 2010).

Skąd wziął się zakupoholizm?

Do najważniejszych przyczyn rozwoju zakupoholizmu zaliczamy:

• szybki rozwój cywilizacji i idący za tym konsumpcjonizm,
• dynamicznie rozwijający się marketing, reklama, a także zjawisko fast fashion, czyli konsumpcjonizm odzieżowy,
• kusząca forma zabiegów marketingowych, tj. promocje, wyprzedaże, kupony, rabaty, itd.,
• podejście współczesnego świata do szczęścia, traktowanego jako wartość, która jest nabywana razem z produktami,
• presja otoczenia i próby nadążania za trendami,
• nadmierne lub słabo kontrolowane impulsy związane z wydawaniem pieniędzy,
• niskie poczucie własnej wartości,
• indywidualne tendencje osobnicze do rozwoju uzależnień, związane m.in. z genetycznymi skłonnościami do uzależnień.

Kiedy zaczynamy mówić o zakupoholizmie?

Za najbardziej charakterystyczne objawy zakupoholizmu uznajemy:

• impulsywne zachowania wykonywane pod wpływem wewnętrznego przymusu, np. kupowanie niepotrzebnych rzeczy aż do utraty kontroli nad finansami;
• nieustanne planowanie kolejnych zakupów, związane z występowaniem myśli o charakterze obsesyjnym;
• poświęcanie dużych ilości czasu na przeglądanie ofert sklepów oraz na samo robienie zakupów;
• kupowanie dużej ilości rzeczy, także tych niepotrzebnych; mogą to być m.in. ubrania, kosmetyki, przedmioty codziennego użytku, jedzenie;
• zakupy stają się sposobem na poprawę złego nastroju – prowadzi to do uzależnienia na poziomie emocjonalnym;
• przeznaczanie ogromnych ilości środków finansowych na zaspakajanie naszych potrzeb zakupowych;
• nieodparty przymus kupowania i nagły spadek napięcia występujący zaraz po dokonaniu zakupu;
• chwilowa ulga po zakupach w efekcie końcowym zastępowana jest przez zawód, wstyd, poczucie winy.

Skutki zakupoholizmu

Zakupoholizm to uzależnienie behawioralne, które odbija się negatywnie na wielu sferach naszego życia codziennego. W przypadku tego nałogu często obserwujemy m.in.:

• pogorszenie funkcjonowania społecznego: izolowanie się od rodziny, przyjaciół, znajomych, a także popadanie w konflikty z otoczeniem;
• zaniedbywanie obowiązków domowych oraz zawodowych poprzez podporządkowywanie wszystkiego zakupom;
• wahania nastrojów, przykładowo gdy nie możemy wyjść na zakupy;
• problemy finansowe i popadanie w długi.

Co jeśli zakupoholizm dotyczy Ciebie?

Jak rozpoznać, czy Twoje tendencje zakupowe to już uzależnienie? Przede wszystkim obserwuj, co dzieje się z Tobą w momencie, gdy wchodzisz do sklepu. Po co idziesz na zakupy? Jakie uczucia towarzyszą Ci tuż po dokonaniu płatności?

Angażowanie się w działania związane z zakupami w momentach silnej złości, poczucia osamotnienia czy w celu osiągnięcia stanu euforii powinno nas zaniepokoić. Celowe podnoszenie poziomu adrenaliny oraz endorfin (czyli popularnych hormonów szczęścia) sprawia, że wykonywana czynność jawi się nam jako niezwykle ekscytujące i kuszące doświadczenie. Należy jednak pamiętać o tym, że jest to jednocześnie jedna z kluczowych oznak zakupoholizmu.

W leczeniu uzależnień behawioralnych, w tym zakupoholizmu, niezwykle skuteczna okazuje się terapia poznawczo-behawioralna. W trakcie procesu terapeutycznego wypracowuje się metody, które mają na celu zerwanie z nałogiem. Psychoterapeuta pomaga zrozumieć pacjentowi, w jaki sposób myśli mogą wpływać na uczucia i zachowania. Terapia ma pomóc w przeanalizowaniu problematycznych zachowań i nawyków, a także w modyfikacji negatywnych wzorców myślenia.

Poszukaj wsparcia!

Jeśli zauważyłe_aś, że zakupoholizm wpływa negatywnie na Twoje działania, relacje z innymi, a także utrudnia Twoje codzienne funkcjonowanie, to paradoksalnie bardzo dobrze. Oznacza to, że masz świadomość istnienia problemu, a ta świadomość to pierwszy krok ku zmianie.

Jeśli Twoje dotychczasowe próby radzenia sobie z nieodpartym przymusem kupowania okazały się niewystarczające, może warto rozważyć skorzystanie z profesjonalnej pomocy? Pamiętaj, że psychologowie i psychoterapeuci są po to, aby właśnie w takich sytuacjach pomagać. Wizyta u specjalisty to zawsze dobre rozwiązanie.

 

Literatura:

• (2012). Oszacowanie rozpowszechnienia oraz identyfikacja czynników ryzyka i czynników chroniących: hazardu, w tym hazardu problemowego (patologicznego) oraz innych uzależnień behawioralnych. Warszawa: CBOS.
• (2015). Oszacowanie rozpowszechnienia wybranych uzależnień behawioralnych oraz analiza korelacji pomiędzy występowaniem uzależnień behawioralnych a używaniem substancji psychoaktywnych. Warszawa: CBOS.
• American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (DSM-5). 5th edition. Arlington, VA: American Psychiatric Association.
• Andreassen, C.S., Bilder, R., Griffiths, M.D, Pallesen, S. (2015). The Bergen Shopping Addiction Scale: Reliability and validity of a brief screening test. Frontiers in psychology, 6, s. 1-11.
• Black, DW. (2007). A review of compulsive buying disorder. World Psychiatry 6(1), s. 14-18.
• Faber, R.J. (2010). Impulsive and compulsive buying. Wiley international encyclopedia of marketing.
• Gąsiorowska, A. (2001). Kupowanie kompulsywne – jego determinanty i konsekwencje: przegląd badań. Przegląd Psychologiczny, 44(4), 463-477.
• Harvankoi, A., i in. (2013). Prevalence and characteristics of compulsive buying in college students. Psychiatry research 210(3), s. 1079-1085.
• Mukhopadhyay, A., Johar, G.V. (2009). Indulgence as self-reward for prior shopping restraint: a justification-based mechanism. Journal of Consumer Psychology, 19,  s. 334–345.
• Ogińska-Bulik, N. (2006). Occupational Stress and its Consequences in Healthcare Professionals: The Role of Type D Personality. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health, 19(2), s. 113–122.
• Rowicka, M. (2005). Uzależnienia Behawioralne. Terapia i Profilaktyka. Warszawa: Fundacja Praesterno.
• Villardefrancos, E., Otero-López, J.M. (2016). Compulsive buying in university students: its prevalence and relationships with materialism, psychological distress symptoms, and subjective well-being. Comprehensive psychiatry, 65, s. 128-135.
• Zander, H., i in. (2016). Impulsive behaviors in patients with pathological buying: Journal of Behavioral Addictions, 5, s. 457-464.