Choć dzisiejszy tekst w głównej mierze dotyczy kontekstu wakacyjnego, obszary zmian i trudności dotykające młode pokolenie pozostają niezależne od sezonu. Niezależnie od realiów szkolnych czy wakacyjnych, możemy mieć do czynienia z rozwijającymi się trudnościami u dziecka czy nastolatka. Depresja dzieci i młodzieży jest jedną z nich.

Wakacje to trudny czas dla dzieci i nastolatków. Zarówno to, co dzieje się w środowisku dziecka, jak i jego wewnętrzne zasoby, którymi dysponuje (bądź nie), mogą mieć związek z pojawianiem się w tym czasie różnego rodzaju trudności i objawów. Z tego artykułu dowiesz się:

• jakie emocje przeżywa dziecko w obliczu różnych kryzysów rozwojowych,
• co wpływa na to, że dziecko trudniej znosi okres wakacyjny,
• jakie sygnały powinny zaniepokoić opiekuna,
• czym może “karmić się” depresja dzieci i młodzieży,
• w jaki sposób pomóc dziecku i gdzie szukać wsparcia.

Intensywny okres dorastania

Dzieci w wieku szkolnym i nastolatkowie znajdują się w intensywnej fazie rozwoju i dojrzewania. To okres szczególnie niestabilny, okupiony wielością zmian, jednocześnie otwarty na zdobywanie wiedzy na temat różnych obszarów funkcjonowania. To uczenie się o byciu w relacjach, o wartościach i zasadach rządzących życiem. To poznawanie swojego temperamentu, potrzeb i możliwości (bądź braku możliwości) ich realizacji.

Te wszystkie czynniki stają się kompasem do wybierania przez dziecko konkretnych działań służących wyrażaniu i realizacji siebie, jak również pomagających w radzeniu sobie z napotkanymi trudnościami.

Nastoletnia potrzeba aprobaty

Młodzież jest szczególnie podatna na wpływy innych ludzi. Wynika to z faktu, że z okresem dojrzewania wiąże się bardzo duża potrzeba aprobaty ze strony rówieśników. Może to powodować godzenie się na eksperymentowanie z rzeczami, których dotychczas nastolatek nie brał pod uwagę. Aby przypodobać się grupie może więc próbować substancji psychoaktywnych czy też podejmować ryzykowne zachowania – wszystko po to, żeby nie tracić w oczach znajomych.

Szukanie aprobaty w relacjach społecznych i wpływ grupy może kłócić się z wartościami wyniesionymi z rodzinnego podwórka. Tym gorzej, jeśli nastolatek jest pogubiony, szuka sposobu realizacji tych wartości w niewłaściwy sposób. Podatność na wpływy może powodować, że łatwiej będzie sięgnąć po proponowane nastolatkowi używki i traktować je jako strategię na kojenie trudnych emocji. A to bardzo szybko może przerodzić się w nałóg, z którego trudno będzie wyjść. To z kolei może znacząco wpłynąć na jego przyszłość i życie.

Świadomość braku przynależności do grupy i trudność w zabieganiu o aprobatę rówieśników, może przynieść nastolatkowi mnóstwo przykrości. Depresja dzieci i młodzieży pojawia się wtedy, kiedy trudności przerastają umiejętności radzenia sobie z nimi.

Niebezpieczeństwa w sieci

W okresie wakacyjnym dzieci próbują w różny sposób organizować sobie czas, choć część z pewnością wypełniona jest z inicjatywy opiekunów. W odpowiedzi na trudność w tworzeniu relacji offline przychodzi świat internetu. Znajomości zawierane w ten sposób mogą być dla dziecka w pewien sposób ochronne. Mogą dawać mu poczucie, że potrafi je nawiązywać i że są na świecie ludzie, dla których może stać się ważne i interesujące.

Należy jednak pamiętać również o zagrożeniach, jakie niesie ze sobą internet. Nigdy nie wiemy, kto tak naprawdę jest po drugiej stronie. Dziecko może być zachęcane do różnego rodzaju przekraczania swoich granic, tworzenia tajemnic, może jednocześnie paść ofiarą przemocy i nadużycia.

Sygnały ostrzegawcze

To, na co rodzic powinien zwrócić uwagę, to wszelkiego rodzaju zmiany w zachowaniu dziecka. Znamienne może być wycofywanie się z realnych relacji i codziennych rozmów czy wyłączanie komunikatorów w chwili, gdy dorosły wchodzi do pokoju, czy też pogarszanie się kontaktu rodzica z dzieckiem.

Nadmiar wolnego czasu może prowadzić do niebezpieczeństwa w postaci uzależnienia od urządzeń elektronicznych lub gier. Dzieci spędzające sporą część dnia w świecie wirtualnym tracą możliwość zacieśniania więzi społecznych i realizacji swoich zadań rozwojowych. Ograniczają aktywność fizyczną, a przesiadując przed komputerem nocami ryzykują zaburzeniem rytmu dobowego. Dorośli powinni więc trzymać rękę na pulsie.

Koniec szkoły – koniec problemów?

Dla dzieci i nastolatków, dla których szkoła była głównym miejscem utrzymywania relacji lub poszukiwania wsparcia, wakacje mogą okazać się trudnym czasem. Mniej trudności mogą doświadczać osoby, które poza szkołą mają dobre relacje z bliskimi oraz bezpieczną i stabilną sytuację rodzinną, która to w czasie przerwy wakacyjnej jest dobrym buforem ich doświadczeń.

Niezależnie od sytuacji każdy ma jednak prawo przechodzenia przez gorszy okres lub przeżywania kryzysu. Intensywny okres dorastania to zmiany w relacjach, kryzysy miłosne czy pojawiające się wnioskowanie o sobie, swoim życiu i tożsamości. Stabilna sytuacja w domu i wsparcie ze strony rodziców to elementy, których nie da się przecenić. Zarówno dziecko jak i nastolatek chce być w relacji, w której będzie doświadczał szacunku, przestrzeni na własne zdanie i zrozumienia.

Każde bycie w grupie jest zarówno potencjalną okazją do nawiązania dobrych i neutralnych relacji, jak i doświadczania w nich przykrości. Dzieci mogą stać się ofiarami dręczycieli i cyberprzemocy mającej początek w określonym miejscu i przestrzeni, ale oddziałującej również w świecie rzeczywistym. Idąc za tą myślą, doświadczenie prześladowania ze strony dręczycieli ze szkoły może więc być cały czas aktualne, nawet jeśli na co dzień dziecko się z nimi nie spotyka.

Gdy sytuacja rodzinna nie przynosi ukojenia

Okres wakacyjny nie oznacza niestety również wolnego od problemów rodzinnych, zwłaszcza jeśli występowały już wcześniej. Jeśli trwają one przez dłuższy czas lub ulegają pogłębieniu, mogą powodować wzrost niepokoju i napięcia. Młody człowiek może je wtedy odreagowywać w różny sposób – poprzez zachowania autodestrukcyjne, podejmowanie ryzykownych zachowań w obecności rówieśników lub poprzez generowanie objawów różnych zaburzeń somatycznych czy psychicznych. Depresja dzieci i młodzieży może być jedną z takich manifestacji.

Wakacje są wyjątkowo trudne dla osób, które bardzo mocno opierają się w swoim funkcjonowaniu na relacjach szkolnych. Gdy brakuje im zasobów lub umiejętności radzenia sobie z trudnościami i jednocześnie nie mają dostępu do psychologa szkolnego czy nauczyciela, z którymi miały dobre relacje, sytuacja staje się dla nich jeszcze bardziej obciążająca. Te relacje mogą być niejednokrotnie jedynym wentylem od problemów w środowisku domowym, a ich brak może skutkować nasileniem trudności okresie przerwy szkolnej.

Zagrożone poczucie własnej wartości

Zdarza się, że szkoła jest dla dziecka tak bardzo istotna, ponieważ w większym lub mniejszym stopniu opiera ono swoje poczucie wartości o oceny, które dostaje. Nagłe funkcjonowanie bez tego systemu wartościowania może wywoływać pewną pustkę, odbijającą się w obniżonym nastroju i potrzebie izolacji.

Młody człowiek może zdać sobie wtedy właśnie sprawę, że jest widziany jedynie wtedy, kiedy sprawdza się w roli dobrego ucznia i osiąga sukcesy. Tym bardziej kiedy w tym samym czasie traci zainteresowanie i pochwały od bliskich. Taka świadomość może stanowić swoisty trigger wpływający na gorsze samopoczucie. Poza obniżonym nastrojem najczęstszymi reakcjami w takich przypadkach są zachowania agresywne i autoagresywne, izolacja społeczna, a także spadek aktywności i chęci do podejmowania działań, które wcześniej sprawiały przyjemność i wywoływały radość. Depresja dzieci i młodzieży to kombinacja tych elementów.

Wakacje vs. dojrzewanie

Na to wszystko mogą nakładać się różnego rodzaju kryzysy rozwojowe. W okresie dorastania dziecko zaczyna budować swoją tożsamość, również seksualną, która może być w sprzeczności z płcią biologiczną. W sytuacji, gdy brakuje tolerancji i wsparcia od strony środowiska, nastolatek może czuć się zagubiony i zalękniony swoimi odczuciami i wnioskami, do jakich dochodzi.

Gdy pojawia się więcej przestrzeni na przemyślenia (a wakacje zdecydowanie temu sprzyjają), nastolatkowie mogą więcej energii inwestować w zatrzymywanie się na lęku towarzyszącemu dorastaniu. Mogą też w różny sposób manifestować zmiany zachodzące na poziomie ciała.

Dojrzewanie jest jednocześnie czasem odkrywania różnych nieznanych dotąd kawałków siebie. Jeśli młody człowiek nie czuje się pewnie w relacjach z rodzicami, ma trudności z utrzymywaniem relacji szkolnych i pozaszkolnych lub też traci relacje, nie wie kim jest i dokąd zmierza, jego poczucie osamotnienia i pogubienia może być jeszcze większe. Depresja dzieci i młodzieży karmi się tego rodzaju emocjami.

Zwracaj uwagę na sygnały ostrzegawcze

Zaburzenia dzieci i młodzieży to zjawisko, którego nie można lekceważyć. Dlatego tak ważne jest zachowywanie przez dorosłych czujności – zmiany w funkcjonowaniu dziecka są pierwszą i główną wskazówką, że dzieje się coś, czemu należy poświęcić szczególną uwagę. Wszelkie widoczne i odbiegające od dotychczasowych zachowania lub nasilające się trudności powinny skłonić rodziców do refleksji i zastanowienia się, czy nie jest to już przypadkiem czas na udzielenie dziecku pomocy. Wyraźne lub skrajne zmiany są zdecydowanie łatwiejsze do rozpoznania.

Posłużę się przykładem. Nastolatek będący dotychczas duszą towarzystwa zaczyna się w widoczny sposób izolować. Przestaje wychodzić z domu, więcej czasu spędza w swoim pokoju, rzadziej go opuszcza, nie pozwala nikomu do niego wejść, denerwuje się, gdy ktoś go „nachodzi”. Może również rezygnować z dotychczasowych aktywności sprawiających mu przyjemność, przykładowo sportu. Sytuacja utrzymuje się od kilku tygodni. Czy to już stan, który możemy nazwać depresją?

Niekoniecznie. Opisane zachowania mogą być objawami depresji, chociaż nie muszą. Może to być również obraz nasilających się zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych, efekt pojawiających się problemów w relacjach, skutek dręczenia przez rówieśników czy rekcja na przeżycie zawodu miłosnego. Dlatego sytuacja każdego z dzieci wymaga indywidualnego spojrzenia.

https://www.youtube.com/watch?v=bYKcmU5UIuk&t=2s

Co może być szczególnie niepokojące?

• Zachowania mówiące o pewnym niedostosowaniu, np. chodzenie w długich spodniach i bluzkach z długim rękawem pomimo gorąca. Może to stanowić próbę ukrycia samookaleczeń czy drastycznej utraty wagi;
• Robienie „porządków”, np. rozdawanie ważnych dla siebie rzeczy, przepraszanie za wszystko, co zrobiło się źle, próba naprawienia wszystkich relacji, udostępnianie haseł do swoich prywatnych kont i portali. Takie zachowania mogą zwiastować zamiary samobójcze;
• Zmiany rytmu dobowego. Nastolatek późno się kładzie, odsypia w dzień lub też śpi odpowiednią ilość czasu, ale się nie wysypia. Jest zmęczony, izoluje się, wyprowadzają go z równowagi różnego rodzaju bodźce, które dla większości osób nie mają żadnego znaczenia. W obecności innych jest drażliwy, częściej płacze lub jest zalękniony.
• Eksperymentowanie z substancjami psychoaktywnymi.

Efekt tych eksperymentów może być wyczuwalny w postaci zapachu papierosów czy też alkoholu lub widoczny w formie odbiegających od standardowych zachowań (wesołkowatość, wysoki poziom pobudzenia, drażliwość, stany paranoiczne, deklarowanie treści halucynacyjnych i urojeniowych, agresywność i szybka zmiana stanów emocjonalnych). Rodzic często może mieć poczucie, że dziecko nie jest sobą – warto w tym przypadku zdać się na swój instynkt.

Jak zareagować?

Pierwszą reakcją po dostrzeżeniu problemów powinna być rozmowa z dzieckiem, przeprowadzona w sprzyjającej, akceptującej atmosferze. Niekiedy będzie to wymagało uzbrojenia się w cierpliwość, jest to jednak wyjątkowo istotne. Reagowanie w sposób agresywny czy prowadzenie rozmowy w atmosferze kłótni lub przesłuchań z pewnością nie pomoże w uzyskaniu zaufania i utrudni zbudowanie porozumienia z dzieckiem.

Jeśli członkowie rodziny uznają, że nie są w stanie poradzić sobie samodzielnie z problemem swojej pociechy, dobrą opcją są zawsze konsultacje ze specjalistą. Warto skorzystać też z pomocy oferowanej przez powstałe jakiś czas temu Ośrodki Środowiskowej Opieki Psychologicznej i Psychoterapeutycznej, w których na wsparcie mogą liczyć nie tylko młodzi ludzie doświadczający trudności, ale także ich rodziny.

Depresja dzieci i młodzieży to choroba wpływająca na funkcjonowanie całego systemu rodzinnego ale dokładnie tak samo mogą wpływać na ten system wszystkie inne choroby i trudności dziecka. Sięgnięcie po profesjonalną pomoc może być dla niektórych rodziców trudną decyzją. Należy jednak pamiętać o tym, że czasem jest to najlepsze, co rodzic może zrobić dla dziecka, żeby umożliwić mu powrót na właściwe tory.