Jak budować życie warte przeżycia? O terapii dialektyczno-behawioralnej (DBT)

Terapia dialektyczno-behawioralna bazuje m.in. na teorii bio-społecznej, co w skrócie oznacza, że trudności z regulowaniem emocji powstają w wyniku wzajemnych oddziaływań między czynnikami biologicznymi a środowiskiem. Czynniki biologiczne to nasze geny oraz temperament, wpływające m.in. na wysoką wrażliwość, długotrwałe przeżywanie emocji i impulsywność. Środowisko natomiast może mieć wpływ na systematycznie unieważnianie naszych myśli, emocji oraz zachowań, określając je często jako przesadzone, nadmierne, nieodpowiednie i niechciane.

Parę słów o osobach wysoko reaktywnych

Osoba o wysokiej wrażliwości i reaktywności emocjonalnej będzie intensywniej odczuwała wszystko, co dzieje się na zewnątrz i wewnątrz niej. Wystarczy niewielki bodziec, by wywołać reakcję – słabszy niż u ludzi o niższej wrażliwości i reaktywności. Co więcej, przeżywane doświadczenia pozostaną z osobą wysoko reaktywną dłużej niż z innymi ludźmi. Wspomniana wrażliwość, reaktywność i dłuższe doświadczanie emocji często idą w parze z wysoką impulsywnością oraz niedostatkiem umiejętności radzenia sobie z nią. Wszystko to w połączeniu powoduje, że osoby wysoko reaktywne wykazują trudności z regulowaniem emocji, co może skutkować niezrozumieniem i unieważnianiem przez otoczenie.

W trakcie dorastania osoby takie najczęściej nie mają zasobów pozwalających na wykształcenie i nauczenie się zdrowych sposobów radzenia sobie z wyzwaniami. Często może brakować im motywacji do regulowania emocji i innych aspektów ich funkcjonowania, co prowadzi do problemów w różnych sferach życia. Ich codzienność staje się przez to nie do zniesienia. W reakcji na cierpienie u części osób wysoko reaktywnych pojawiają się myśli samobójcze i samookaleczenia, mające w zamyśle zmniejszyć ból psychiczny i poczucie przytłoczenia rzeczywistością.

Terapia dialektyczno behawioralna zakłada – w przeciwieństwie do unieważniających środowisk – że osoby te starają się radzić sobie najlepiej, jak potrafią w danej chwili. Jednocześnie jednak odczuwają silną potrzebę poszukiwania sposobów na jeszcze lepsze radzenie sobie z trudnościami. Brzmi sprzecznie? Otóż dialektyka mówi, że sprzeczność ta może być tylko pozorna.

Czym jest dialektyka?

Podejście dialektyczne proponuje zupełnie nową postawę do interpretowania rzeczywistości i przeciwieństw w niej występujących. Istotne jest założenie, że człowiek – podobnie świat wokół – także składa się z przeciwieństw i sprzeczności. Koncepcja ta jest niezwykle przydatna w terapii osób zmagających się z zaburzeniem osobowości z pogranicza, gdyż właśnie u nich często pojawia się myślenie zero-jedynkowe (nazywane też dychotomicznym lub czarno-białym), zakładające, że prawdziwe jest tylko jedno albo drugie – nic pomiędzy. Sposób takiej oceny rzeczywistości skutkuje skrajnościami w myśleniu i osądach, a dokonywanie wyborów staje się szczególnie utrudnione.

Dobrze zilustruje do przykład sytuacji, gdy potrzeba bycia niezależnym zderza z potrzebą bycia zaopiekowanym i otoczonym miłością. Jak wtedy zareaguje osoba wysoko reaktywna? W oparciu o myślenie czarno-białe wybrana zostanie tylko jedna potrzeba, przez co możliwość zaspokojenia drugiej zostanie całkowicie stracona. Myśląc dialektycznie, można by potwierdzić istnienie obok siebie obu tych potrzeb, nie zaprzeczać żadnej z nich, a to z dużym prawdopodobieństwem okaże się lepsze niż dokonywanie skrajnego wyboru.

Dialektyka pomaga rozwijać taki właśnie rodzaj myślenia, który pozwala przyjąć bardziej zrównoważone spojrzenie na pozornie wykluczające się idee, emocje i zdarzenia. Dzięki niej możemy zadać sobie pytanie: “Co pominąłem_am w swojej analizie?”, możemy zobaczyć sytuację z szerszej perspektywy. W efekcie pozwala to na zastąpienie myślenia zero-jedynkowego bardziej refleksyjnym.

Co więcej, dialektyka zakłada, że prawda nie jest raz na zawsze ustalona i absolutna. Ewoluuje ona w czasie, w procesie transakcji – wzajemnego wpływania na siebie, jak wtedy gdy wpływamy na drugą osobę, a ona wpływa na nas.

Akceptacja czy zmiana?

Terapia dialektyczno-behawioralna w równej mierze kładzie nacisk na akceptację i zmianę. Te dwa pozornie przeciwstawne cele pozwalają skupić się na nich obu jednocześnie, zamiast wybierać jeden, pomijając przeciwstawny. Zrównoważona koncentracja zarówno na akceptacji, jak i na zmianie – kiedy są one możliwe i potrzebne – daje większe szanse na znalezienie sposobów radzenia sobie z nimi, których często osobom z zaburzeniem osobowości z pogranicza może brakować.

Behavior w DBT – czyli o zachowaniu

Zachowanie w terapii dialektyczno-behawioralnej to nie tylko to, co na zewnątrz, ale i wewnątrz – nasze myśli i emocje również są specyficznymi dla każdego człowieka reakcjami na bodźce. Z pomocą analizy zachowania krok po kroku (w DBT metoda ta jest nazywana analizą łańcuchową) można zrozumieć schematy zachowań pacjenta, ich wyzwalacze, konsekwencje oraz jednostkowe podatności na dane zachowania. Analiza łańcuchowa pomoże też niejako „obnażyć” miejsca, w których warto zadziałać, aby pacjent mógł sobie radzić sobie jeszcze lepiej.

Co wyróżnia DBT spośród innych nurtów terapii?

Jak wspomniałam wcześniej, dialektyka pozwala łączyć ze sobą zarówno akceptację, jak i nastawienie na zmianę. Czerpie z możliwości obydwu w zależności od tego, kiedy są potrzebne – w różnych sytuacjach proporcje akceptacji i zmiany będą się różnić. DBT pozwala uprawomacniać doświadczenia pacjenta, to znaczy potwierdzać je, wskazywać, że w danym kontekście są one zrozumiałe. Jest to całkowicie sprzeczne z tym, czego mógł doświadczać wcześniej w unieważniających środowiskach. Stanowi to element akceptacji, który jest w ciągu dalszego postępowania równoważony pracą nad zmianą zachowań i umożliwia przez to budowanie życia wartego przeżycia.

Podczas psychoterapii dialektyczno-behawioralnej pacjent jest proszony o wypełnianie tygodniowych kart samoobserwacji, pozwalających na zebranie razem m.in. obserwowanych emocji i ich nasileń, niepokojących impulsów, tendencji samobójczych, skłonności do samookaleczeń oraz wykorzystywanych w konkretne dni umiejętności.

DBT jest kompleksowym programem terapeutycznym, który obejmuje pacjenta całościowo – na sesjach indywidualnych, grupowym treningu umiejętności, w razie potrzeby podczas coachingu telefonicznego. Co więcej, bliscy osób z dysregulacją emocji (w tym z osobowością typu borderline) mogą uzyskać wsparcie w programie Family Connections, co dodatkowo w pozytywny sposób wpływa na proces terapeutyczny od strony otaczających pacjenta bliskich. Ta metoda pracy zapewnia terapeucie wsparcie poprzez możliwość uczestnictwa w zespołowych konsultacjach z innymi terapeutami DBT.

Dla kogo przeznaczona jest DBT?

Pierwotnie terapia dialektyczno-behawioralna skierowana była do osób zmagających się z zaburzeniem osobowości z pogranicza, a także kobiet z utrzymującymi się tendencjami samobójczymi. Obecnie jednak docenia się jej skuteczność także w pracy z m.in.: innymi zaburzeniami osobowości, zaburzeniami odżywiania, chorobą afektywną dwubiegunową czy depresją o ciężkim przebiegu. Można z niej korzystać niezależnie od płci i wieku – wszędzie tam, gdzie cierpienie jest związane z trudnościami w regulacji emocji i kontrolą zachowań nadmiernie impulsywnych.

Jak wygląda proces DBT?

Terapia dialektyczno-behawioralna – podobnie jak inne podejścia terapeutyczne – wymaga zaangażowania zarówno od pacjenta, jak i od terapeuty. Program psychoterapii składa się z: terapii indywidualnej, treningu umiejętności (najlepiej grupowego), coachingu telefonicznego oraz spotkań zespołu DBT, superwizującego pracę terapeuty. Badania nad DBT wskazują, że ta metoda pracy terapeutycznej jest najskuteczniejsza właśnie wtedy, gdy integruje wszystkie te elementy.

Sesje indywidualne odbywają się z reguły raz w tygodniu. Podczas nich pacjent wraz z terapeutą pracuje nad zrozumieniem swoich zachowań oraz poszukuje sposobów ich zmiany. Gdy zachowania te wpływają na jakość jego życia albo na sam proces terapeutyczny, dodatkowo podejmuje się pracę nad ich minimalizowaniem.

Trening umiejętności jest jednym z filarów DBT, wynikającym z założenia, że osoby z niej korzystające nie posiadają umiejętności odpowiednich do adaptacyjnego radzenia sobie ze swoimi trudnościami.

Umiejętności obejmują:

• rozwijanie uważności, rozumianej jako doświadczanie w pełni chwili obecnej, tu i teraz; uważność wpływa na zwiększenie umiejętności obserwowania, opisywania doświadczeń i działania w sposób efektywny, z większą kontrolą nad swoim zachowaniem;,
• zwiększenie tolerancji na swoje dolegliwości psychiczne, w tym stres i pojawiające się sytuacje kryzysowe, co może bezpośrednio zapobiec pogorszeniu stanu pacjenta;,
•  regulację emocji,
• podniesienie skuteczności w relacjach i interakcjach z innymi ludźmi.

Umiejętności, aby były skuteczne, wymagają ćwiczenia i wprowadzania ich wszędzie, gdzie tylko są potrzebne. Dotyczy to różnych sytuacji – nie tylko podczas sesji albo treningu. Dobrze wizualizuje to metafora, którą usłyszałam podczas jednego ze spotkań terapeutów: “Jeżeli kupujesz łopatę w Castoramie, to nie po to, aby w niej kopać, ale aby kopać w ogrodzie, na działce, u sąsiada i innych miejscach, gdzie będzie potrzebna”.

Coaching telefoniczny między sesjami przeznaczony jest do kontaktu wyłącznie w sytuacjach kryzysowych. Są to krótkie rozmowy telefoniczne nastawione na pomoc w rozwiązaniu pojawiających się nagle problemów za pomocą nabytych w trakcie terapii umiejętności.